Nazar Bilimsel Olarak Var mı? Psikolojinin Gözünden Görünmeyen Güçlere Bir Bakış
Giriş: Bir Psikoloğun Meraklı Sorusu
Bir psikolog olarak, seanslarda sık sık şu cümleyi duyarım: “Hocam, nazar değdi galiba.” Bu ifade, basit bir batıl inanç olarak geçiştirilebileceği gibi, insan zihninin nedensellik arayışının da güçlü bir yansımasıdır.
Peki gerçekten nazar bilimsel olarak var mı? Yoksa bu, kontrol edemediğimiz olaylara anlam yüklemenin duygusal bir yolu mu?
Bu soruya yalnızca “evet” ya da “hayır” yanıtı vermek, insan zihninin karmaşıklığını küçümsemek olurdu. O halde gelin, bu inancı bilişsel, duygusal ve sosyal psikoloji perspektiflerinden birlikte inceleyelim.
Bilişsel Psikoloji: Beynin Nedensellik Takıntısı
İnsan beyni, dünyayı anlamlandırmak için sürekli nedensel bağlar kurar. Bu eğilim, “bilişsel yanlılıklar” olarak bilinen düşünme hatalarını doğurur.
Bir olayın nedenini tam olarak bilemediğimizde, zihin boşluğu doldurmak için alternatif açıklamalar üretir. Nazar inancı da tam olarak bu noktada devreye girer:
Biri bizi övdüğünde kısa süre sonra kötü bir şey olursa, beynimiz bu iki olayı otomatik olarak ilişkilendirir. Buna yanlış nedensellik yanılgısı (illusory correlation) denir.
Yani nazar, aslında beynin “rastlantıya tahammülsüzlüğü”nün bir sonucudur. Çünkü zihnimiz, belirsizliği açıklamaktan çok, bir düzene oturtmayı tercih eder.
Duygusal Psikoloji: Korku, Suçluluk ve Kontrol İhtiyacı
Nazar inancının bir diğer yönü duygusal düzenleme mekanizması ile ilgilidir.
İnsanlar, kötü olayların nedenlerini dışsallaştırdıklarında —örneğin “nazar değdi” dediklerinde— kendilerini daha az suçlu hissederler. Bu, duygusal bir kendini koruma stratejisidir.
Örneğin bir anne, çocuğu hastalandığında kendini yetersiz hissetmek yerine “biri çok övdü, nazar değdi” der. Böylece kontrolü kısmen geri kazanır, suçluluk duygusunu hafifletir.
Psikolojide bu tür inançlara “kontrol yanılsaması” denir. Kişi, olumsuz bir olayı açıklayarak kaygısını azaltır. Bu açıdan nazar, bilinçdışı bir anksiyete savunma mekanizmasıdır.
Sosyal Psikoloji: Kıskançlığın Kültürel Dili
Nazarın en güçlü açıklaması belki de sosyal psikolojide yatar. Çünkü bu inanç, bireyler arası ilişkileri düzenleyen sosyal bir norm işlevi görür.
Kıskançlık, toplumlarda sıkça bastırılan ama güçlü bir duygudur. Nazar kavramı, bu kıskançlığı simgesel bir biçime dönüştürür.
Birisi zenginleştiğinde, güzel bir ev aldığında veya başarılı olduğunda, toplumdaki diğer bireylerin kıskançlığı “nazar” metaforuyla meşrulaşır. Bu, hem kıskanan hem de kıskanılan taraf için duygusal dengeyi sağlar.
Yani nazar, sadece bir inanç değil; aynı zamanda toplumsal uyumun görünmez aracıdır. İnsanlar bu inanç sayesinde birbirlerine “çok övme, nazar değer” diyerek sosyal sınır çizerler.
Bilimsel Veriler Ne Diyor?
Bilimsel açıdan bakıldığında, nazarın fiziksel bir enerji biçimi olduğuna dair hiçbir kanıt yoktur.
Ancak psikolojik düzeyde, “nazar değdiğine inanmak” bile bireyin davranışlarını, stres seviyesini ve bedensel tepkilerini etkileyebilir.
Psikosomatik tepkiler —örneğin mide bulantısı, baş ağrısı veya halsizlik— tamamen zihinsel süreçlerin bedene yansımasıyla ortaya çıkabilir.
Bu da gösteriyor ki, nazarın “gerçekliği” fiziksel değil ama psikolojik olarak hissedilebilir bir gerçekliktir.
İnanç ve Zihin Arasındaki Hassas Denge
Psikolojik olarak, inanç sistemleri bireye anlam, güvenlik ve kontrol hissi verir. Bu nedenle bilimsel bir temeli olmasa da nazar, insanların belirsizlikle başa çıkma biçimlerinden biridir.
Modern birey, teknolojiyle çevrili olsa da hâlâ duygusal açıklama ihtiyacını tamamen kaybetmemiştir.
Nazar boncuğu takmak, dua etmek ya da tılsım taşımak —tüm bunlar beynin “kendini güvende hissetme” sistemini besleyen davranışlardır.
Bu açıdan bakıldığında nazar, kültürel bir placebo etkisi gibidir: Gerçekliği tartışılır, ama etkisi inkâr edilemez.
Sonuç: Bilim, İnanç ve İnsan Arasındaki Görünmeyen Köprü
Nazar bilimsel olarak var mı? Belki enerji olarak değil, ama psikolojik gerçeklik düzeyinde kesinlikle var.
İnsan zihni, görünmeyene anlam yükleyerek hem korkusunu azaltır hem de dünyayı kontrol edilebilir kılar.
Bu yüzden nazar, bilimin değil, insan ruhunun bir ürünüdür.
Eğer bir şeyin “nazar değdiğini” hissediyorsanız, belki de zihniniz sadece sizi duygusal olarak korumaya çalışıyordur.
Okuyucuya Davet
Siz hiç “nazar değdi” dediğiniz bir anı yaşadınız mı?
O anda hissettiğiniz şey gerçekten dışarıdan gelen bir güç müydü, yoksa içinizdeki kaygının bir yansıması mıydı?
Yorumlarda kendi deneyiminizi paylaşın; çünkü bazen en bilimsel keşifler, insanın kendi iç dünyasında başlar.
Kaynaklar
- Festinger, L. (1957). Cognitive Dissonance Theory. Stanford University Press.
- Rotter, J. (1966). “Generalized Expectancies for Internal versus External Control of Reinforcement.” Psychological Monographs.
- Seligman, M. (1975). Helplessness: On Depression, Development, and Death. Freeman.
- Skinner, B. F. (1948). “Superstition in the Pigeon.” Journal of Experimental Psychology.
- Lea, S. E. G. (2019). “Belief in the Evil Eye: Cultural Psychology and the Attribution of Misfortune.” Journal of Cross-Cultural Psychology.